Варшаўскі Цэнтр дыялогу ім. Юліюша Мерашэўскага выдаў чарговы том зборніка дакументаў Dokumenty do historii stosunków polsko-sowieckich 1918-1945 («Дакументы па гісторыі польска-савецкіх адносін. 1918-1945 гг.») — аб польска-савецкіх адносінах у 1926-1932 гг. Многія з гэтых дакументаў датычаць гісторыі беларусаў у Польшчы і палякаў у Беларусі ў гэты перыяд.
Другі том праекта Dokumenty do historii stosunków polsko-sowieckich 1918-1945 падрыхтаваў вядомы польскі русіст, супрацоўнік Варшаўскага ўніверсітэта Пётр Глушкоўскі. Кніга ахоплівае каля 300 дакументаў за перыяд ад дзяржперавароту, ажыццёўленага ў Польшчы ў 1926 г. Юзафам Пілсудскім, да заключэння ў 1932 г. дагавора аб ненападзе паміж РП і СССР.
Пётр Глушкоўскі: — 1926-1932 гг. вельмі часта абыходзяцца гісторыкамі бокам, бо ў гэты перыяд адбылося не так ужо шмат у польска-савецкіх адносінах. Гэта ўжо не быў час польска-бальшавіцкай вайны, гэта не быў Рыжскі мірны дагавор, пра які дагэтуль шмат гаворыцца, і гэта не пярэдадзень Другой сусветнай вайны, а менавіта — 17 верасня 1939 г., калі СССР напаў на РП. Мне ж удалося сабраць у некалькіх архівах шэраг неапублікаваных дакументаў.
Але трэба сказаць, што было вельмі шмат праблем з доступам да расійскіх архіваў. Першапачаткова гэты зборнік дакументаў павінен быў стаць польска-расійскім праектам, і кожны з тамоў серыі Dokumenty do historii stosunków polsko-sowieckich 1918–1945 павінен быў рэдагавацца польскім і расійскім вучонымі. Аднак расіяне, не тлумачачы, пакінулі гэты праект. Магчыма, гэта звязана з той сітуацыяй, якая склалася пасля анексіі Крыма Расіяй і цяперашняй вайной Расіі ва Украіне.
Тым не менш, было вырашана працягваць даследаванні і працу над чарговымі тамамі збору дакументаў аб польска-савецкіх адносінах сіламі польскіх вучоных.
Пётр Глушкоўскі ў 2014-2018 гг. наведаў расійскія архівы і сабраў дакументы для другога тома серыі Dokumenty do historii stosunków polsko-sowieckich 1918–1945, якія сёння ўжо могуць быць цяжкадаступныя для польскіх даследчыкаў.
Пётр Глушкоўскі: — Гэта перш за ўсё дакументы з цяжкадаступнага Архіва знешняй палітыкі Расійскай Федэрацыі, а таксама з Расійскага дзяржаўнага ваенна-гістарычнага архіва. Акрамя таго, я правёў даследаванні ў лонданскім Польскім інстытуце і музеі імя генерала Сікорскага.
Таксама я дапоўніў гэтыя матэрыялы дакументамі з варшаўскага Архіву дакументаў найноўшай гісторыі (Archiwum Akt Nowych).
Пётр Глушкоўскі прызнаецца, што пачынаючы амаль дзесяць гадоў таму працу над гэтым праектам, не меркаваў, што дакументы мяжы 1920-х і 1930-х гг. набудуць актуальнасць у 2022 годзе.
Пётр Глушкоўскі: — Што мы знаходзім у гэтым зборніку? Мы бачым, як савецкая прапаганда гаворыць аб немінучай вайне — як у 1926-1927 гадах, так і ў 1932-м, напярэдадні падпісання з Польшчай дагавора аб ненападзе.
Савецкае грамадства ў той час сілкавалася прапагандай аб тым, што «варожая» «імперыялістычная» Польшча, Польшча Пілсудскага толькі і чакае якога-небудзь паслаблення СССР, каб на яго напасці.
У сувязі з гэтым вялася адпаведная падрыхтоўка — да чаканага нападу з боку палякаў. Праводзіліся ваенныя вучэнні ля мяжы з РП. І, натуральна, аб гэтым паведамлялася ў друку.
Мне здаецца, у кантэксце сучаснасці цікавая занепакоенасць з боку ўлад СССР тым, як паводзілі сябе рускія эмігранты ў РП, якое было становішча нацменшасцей у РП — беларусаў і ўкраінцаў. І СССР спрабаваў нелегальнымі шляхамі ўплываць на беларусаў і ўкраінцаў у РП, каб паказаць ім, быццам бы ў РП жыццё горшае, чым у СССР, а ў СССР нібыта створаны рай, у якім усё вырашаюць рабочыя і сяляне. А ў РП, маўляў, рабочыя і сяляне з'яўляюцца толькі слугамі г.зв. «паноў».
Як сведчаць дакументы, сабраныя Пётрам Глушкоўскім, польскія дыпламаты ў СССР сачылі за тым, што на самай справе адбываецца ў гэтай краіне, у прыватнасці, у БССР і УССР, дзе жыла значная колькасць палякаў.
Пётр Глушкоўскі: — Польскія ўлады, аналізуючы дакладныя запіскі консулаў у Харкаве і Кіеве, ведалі, што адбывалася падчас Галадамору. Гэта значыць, Польшча атрымлівала інфармацыю аб падрыхтоўцы СССР да генацыду мільёнаў людзей. І ў гэтых дакументах захаваліся сведчанні тых людзей, якія прыходзілі ў консульствы РП, рызыкуючы жыццямі. Бо за польскімі консульствамі ўважліва сачылі савецкія спецслужбы, таму большасці людзей было небяспечна, асабліва ў пачатку 1930-х гг., сустракацца і размаўляць з польскімі дыпламатамі. Але нягледзячы на гэта людзі рызыкавалі, а палякі дзякуючы гэтаму ведалі праўду. Дарэчы, консул РП у Менску таксама дасылаў свае справаздачы ў знешнепалітычнае ведамства Польшчы.
Матэрыялы другога тома зборніка дакументаў аб польска-савецкіх адносінах праліваюць святло на яшчэ адзін важны аспект у гісторыі РП і СССР на мяжы 1920-1930-х гг. у кантэксце г. зв. украінскага і беларускага пытанняў. Бо значныя тэрыторыі з беларускім і ўкраінскім насельніцтвам уваходзілі ў склад даваеннай РП. У сваю чаргу палякі жылі ў СССР.
Пётр Глушкоўскі: — У польскіх улад былі засцярогі што да магчымых правакацый з савецкага боку з выкарыстаннем беларускага фактару. Меркавалася, што беларуская нацменшасць у РП атрымлівала фінансавую дапамогу з СССР, каб, у прыватнасці, дэстабілізаваць работу Сейма РП. У Сейме ў той час засядалі некалькі дэпутатаў ад беларусаў. Таксама выказваліся засцярогі што да ўдзелу нацменшасцей у якіх-небудзь спробах дзяржперавароту або тэракта.
Пётр Глушкоўскі падлічыў, што з амаль 300 дакументаў, апублікаваных у другім томе выдання Dokumenty do historii stosunków polsko-sowieckich 1918–1945, больш за дзясятак прысвечаны беларускаму пытанню ў адносінах РП і СССР і 20-30 – украінскай праблематыцы.
Пётр Глушкоўскі: — У многіх дакументах беларускія і ўкраінскія пытанні з'яўляюцца фонам тых праблем, якія асвятляюцца ў дакументабароце паміж Масквой і Варшавай.
Пётр Глушкоўскі, яшчэ раз праводзячы паралель паміж падзеямі мяжы 1920-1930-х гг. і нашымі днямі, адзначае, што хвалявала тады палякаў.
Пётр Глушкоўскі: — Палякі баяліся, ці не паўторыцца 1920 год, ці не паспрабуе зноў СССР захапіць усю Еўропу і ці не пачне зноў свой марш з Польшчы ці краін Балтыі. Трэба сказаць, што польскія дыпламаты працавалі ў цесным кантакце з Эстоніяй і Латвіяй. З Літвой, як вядома, былі іншыя адносіны, што таксама выкарыстоўвалася савецкім бокам.
Як вядома, у 1920-1930-я гг. адносіны Польшчы і Літвы азмрочвала пытанне Вільні, сталіцы Літвы, уключанай у склад Польшчы. А сённяшнія адносіны Польшчы і Літвы служаць прыкладам таго, як дзве краіны прыйшлі да паразумення дзякуючы ўроку гісторыі, якім для іх абедзвюх стала Другая сусветная вайна і агрэсія СССР.
Віктар Корбут
Слухайце аўдыё
